पूर्णबहादुरकाे सारंगी – एक विपन्न तथा दलित बाबुकाे आत्मसम्मानकाे खाेजी

– ध्रुव श्रेष्ठ

पूर्णबहादुरकाे सारंगी (सरंगी) नेपालको ग्रामीण जीवनको कथा र सांस्कृतिक परम्पराको सेरोफेरोमा आधारित नेपाली चलचित्र हो। यस फिल्मको पटकथा ग्रामीण क्षेत्रका मानिसको जीवन, संघर्ष, र सङ्गीतमा आधारित छ। यसले विशेष रूपमा लोक वाद्ययन्त्र सारंगी र यससँग जोडिएका पात्रहरूको कथा बताउँछ।

सारंगी फिल्मको कथा पूर्णबहादुर भन्ने मुख्य पात्रको वरिपरि घुम्छ। पूर्णबहादुर एक गरिब तर प्रतिभाशाली सारंगीवादक हो, जो आफ्नो कला र संगीतलाई बचाउँदै जीवनयापन गर्न संघर्ष गर्छ। फिल्मले सारंगी जस्तो परम्परागत संगीत वाद्ययन्त्रलाई संरक्षण गर्ने प्रयासलाई प्रमुख विषयवस्तु बनाएको छ। यसले आधुनिकता र परम्पराका बीचको द्वन्द्व, संस्कृति हराउँदै जाने जोखिम, र ग्रामीण जीवनका समस्याहरूलाई उजागर गर्छ।

फिल्ममा सारंगी मात्र एक वाद्ययन्त्र नभएर पात्रहरूको भावना, जीवनको संघर्ष, र समुदायको पहिचानको प्रतीकका रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ। यसले दर्शकलाई संगीत र जीवनका गहिरा भावनात्मक आयामहरू अनुभव गराउने काम गर्छ।

चलचित्र पूर्णबहादुरकाे सारंगी (सरंगी) ले तात्कालीन नेपाली ग्रामीण समाजको यथार्थ चित्रण गर्दै सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, र राजनीतिक परिप्रेक्ष्यलाई गहिरो रूपमा उजागर गर्छ। फिल्मले तत्कालीन समाजमा व्याप्त अन्याय, विभेद, र परम्परागत मान्यताहरूको सामना गर्दै गरिबी, जातीय विभाजन, अशिक्षा, र सशक्तीकरणका मुद्दाहरूलाई केन्द्रमा राखेको छ। फिल्मको कथा, पात्रहरू, र घटनाक्रमहरू मार्फत नेपाली समाजमा हुने विभेद, अन्याय, र परम्परागत सोचको परिणामस्वरूप उत्पन्न हुने समस्याहरूलाई उजागर गरिएको छ। यहाँ फिल्मले मुख्य रूपमा देखाएका केही सामाजिक कुरीतिहरूको चर्चा गरिन्छ ।

१. जातीय विभाजन र सामाजिक भेदभावको चित्रण 
फिल्मले नेपालका ग्रामीण क्षेत्रहरूमा प्रचलित जातीय भेदभाव र छुवाछूतलाई स्पष्ट रूपमा देखाएको छ। 
– तल्लो जातप्रति हेय दृष्टिकोण: पूर्णे, जो तल्लो जातको व्यक्ति हो, उसलाई समाजले हेय दृष्टिले हेर्छ। 
– सांस्कृतिक पहिचानको अवमूल्यन: सारंगी, जुन तल्लो जातको संगीतको प्रतीक मानिन्छ, समाजमा अपमानित र गौण मानिन्छ। 
– जातीय व्यवस्थाले व्यक्तिको क्षमता र पहिचानभन्दा पनि उसको जन्मलाई प्राथमिकता दिने मानसिकतालाई उजागर गरेको छ। 

२. गरिबी र आर्थिक असमानताको छायामा बाँच्ने समाज 
ग्रामीण समुदायको आर्थिक अवस्था फिल्ममा प्रमुख समस्या बनेर प्रस्तुत भएको छ। 
– गरिबीको चक्र: गरिब परिवारहरू आर्थिक संकटको कारण शिक्षाको पहुँचबाट वञ्चित छन्। 
– मजदूरीमा निर्भर जीवनशैली: पूर्णे र उसको परिवार जस्ता निम्न वर्गका व्यक्तिहरू आफ्नो दैनिक जीवनयापन गर्न सारंगीजस्तो सांस्कृतिक कलामा निर्भर छन्। 
– विकास र अवसरको अभाव: गाउँले समाजमा आधारभूत विकास र आर्थिक अवसरहरूको अभाव प्रस्ट छ। 

३. अशिक्षा र चेतनाको कमी 
फिल्मले ग्रामीण क्षेत्रमा अशिक्षा र चेतनाको अभावलाई सामाजिक समस्या भनी चित्रण गरेको छ। 
– पूर्णेलाइ छोरा कान्छोलाई विद्यालय पठाउनुपर्छ भन्ने विचार पनि संघर्षबाट मात्र आउँछ। 
– अशिक्षाले गरिब र निम्न वर्गको उत्पीडनलाई निरन्तरता दिएको छ। 

४. सांस्कृतिक परम्परा र आधुनिकताको टकराव 
फिल्मले पुरातन परम्परागत समाज र आधुनिकताको बीचको द्वन्द्वलाई बलियो रूपमा देखाएको छ। 
– सांस्कृतिक कलाको गिरावट: सारंगी जस्तो परम्परागत वाद्ययन्त्रलाई समाजले तिरस्कार गर्न थालेको छ। 
– पुरातन सोचको प्रभाव: ग्रामीण समाजमा शिक्षा, परिवर्तन, र समानताको पक्षमा बोल्नेलाई “विद्रोही” मान्ने सोच बलियो छ। 
– आधुनिक चेतनाको बीजारोपण: मास्टर र बाटुली जस्ता पात्रहरू आधुनिक सोचको प्रतीक हुन्, जसले समाजमा नयाँ चेतना ल्याउन खोज्छन्। 

५. महिला सशक्तीकरण र लैङ्गिक असमानता 
फिल्ममा महिलाहरूको स्थिति सामाजिक पृष्ठभूमिको महत्त्वपूर्ण हिस्सा बनेर प्रस्तुत हुन्छ। 
– महिला पात्रहरूको संघर्ष: बाटुली जस्ता महिलाहरूले गरिबी, विभेद, र सामाजिक बेवास्ताविरुद्धको लडाइँ लडिरहेका छन्।
– सचेत महिलाको प्रतिनिधित्व: बाटुलीले शिक्षाको महत्त्व र परिवर्तनको आवश्यकता व्यक्त गर्छे। 

६. राजनीतिक अस्थिरता र नेतृत्वको कमजोरी 
फिल्मले तात्कालीन राजनीति र नेतृत्वप्रतिको आलोचना पनि गरेको छ। 
– मास्टर जस्तो राजनीतिक चेतनायुक्त व्यक्ति पनि व्यवहारमा गरिब र निम्न वर्गप्रति अनुदार देखिन्छ। 
– राजनीति र सामाजिक परिवर्तनका प्रयासहरूमा द्वैध चरित्रको उपस्थितिले ग्रामीण समाजमा सुधारका लागि प्रयास अपूर्ण देखाउँछ। 

७. सामाजिक सम्बन्ध र सामुदायिक संरचना 
फिल्मले गाउँका मानिसहरूको आपसी सम्बन्ध र सामुदायिक संरचनालाई पनि उजागर गरेको छ। 
– वर्गीय भिन्नता: निम्न वर्ग र उच्च वर्गबीचको सम्बन्ध हेप्ने र दबाउने शैलीमा आधारित छ। 
– सामुदायिक सहयोगको अभाव: आर्थिक र जातीय असमानताका कारण सामुदायिक सहयोग र एकता कमजोर देखिन्छ। 

८. फिल्मले दिने सन्देश 
फिल्मले तात्कालीन सामाजिक परिस्थितिका समस्याहरूको यथार्थ चित्रण मात्र गर्दैन, यसका समाधानका सम्भावनाहरूलाई पनि व्यक्त गर्छ। 
– समानताको खोजी: जातीय र वर्गीय विभेदलाई अन्त्य गर्न चेतना र समानताको आवश्यकता रहेको सन्देश। 
– शिक्षाको महत्त्व: शिक्षा मात्रले नयाँ पुस्तालाई गरिबीको चक्रबाट बाहिर निकाल्न सक्छ भन्ने मान्यता। 
– सांस्कृतिक पहिचानको संरक्षण: परम्परागत कला र सांस्कृतिक पहिचानको संरक्षण गर्नुपर्ने आवश्यकता। 

समग्रमा पूर्णबहादुरकाे सारंगी (सरंगी) ले तात्कालीन नेपाली समाजका जटिलता, संघर्ष, र सुधारको सम्भावनालाई गहिरो रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। फिल्मले ग्रामीण जीवनको कठोर यथार्थ र सामाजिक अन्यायलाई दर्शाउँदै नयाँ चेतना र परिवर्तनको मार्ग प्रस्तुत गर्न सफल भएको छ।

परीवर्तनको चाह

पूर्णबहादुरकाे सारंगी (सरंगी) मा मुख्य पात्र पूर्णे (पूर्णबहादुर) र अन्य पात्रहरू, जस्तै मास्टर, बीचको विद्रोहका स्वरूपहरूलाई गहिरो रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ। पूर्णेको सामाजिक विद्रोह र मास्टरको राजनीतिक विद्रोह फरक भए पनि दुवै पात्रहरू अन्याय र व्यवस्थागत विसङ्गतिहरूको विरुद्ध उभिन्छन्। यी विद्रोहहरूको विश्लेषण यस प्रकार गर्न सकिन्छ: 

१. पूर्णेको सचेत सामाजिक विद्रोह 
पूर्णेको विद्रोह व्यक्तिगत र सामाजिक विसङ्गतिहरूको विरुद्धमा केन्द्रित छ। यो विद्रोह सांस्कृतिक, आर्थिक, र सामाजिक स्तरमा देखिन्छ। 
(क) कलात्मक स्वतन्त्रताको लागि संघर्ष 
सारंगी जस्तो मौलिक वाद्ययन्त्रलाई निम्न वर्गको प्रतीक मान्ने समाजको सोचको विरुद्धमा पूर्णेले आफ्नो कला र पहिचानलाई कायम राख्ने प्रयास गर्छ। उसले आफ्नो सारंगीलाई जीवनको अङ्ग मात्र होइन, आत्मसम्मान र सांस्कृतिक पहिचानको प्रतीक मान्छ। आधुनिकता र परम्पराका बीचको द्वन्द्वमा परम्परागत कलाको महत्वलाई पुनःस्थापित गर्न उ समाजसँग लड्छ। 
(ख) जातीय भेदभावको विरोध 
ग्रामीण समाजमा जातीय विभेद गहिरो रूपमा रहेको देखिन्छ। पूर्णे जातीय अन्याय र “तल्लो जात” भन्ने मानसिकताको विरोध गर्दै आफ्नो क्षमता र कलाले सबै जाति समान छन् भन्ने प्रमाणित गर्न चाहन्छ। 
(ग) आफ्नो अस्तित्व र आत्मसम्मानको खोजी 
गरिबी र समाजको तिरस्कारका बाबजुद, पूर्णेले आफ्नो आत्मसम्मान त्याग्न अस्वीकार गर्छ उसले आफ्नो संघर्षलाई व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको लागि संघर्षमा रूपान्तरण गर्छ, जसले उभित्रको विद्रोही स्वभावलाई जीवन्त राख्छ। 
२. मास्टरको राजनीतिक विद्रोह 
मास्टरको विद्रोह राजनीति र व्यवस्थागत अन्यायको विरुद्धमा लक्षित छ। मास्टर समाजमा परिवर्तन ल्याउन र व्यापक स्तरमा अन्यायको अन्त्य गर्न प्रयासरत छ।
(क) राजनीतिक जागरण र चेतना 
मास्टर एक जागरुक शिक्षक हो, जो ग्रामीण क्षेत्रका मानिसहरूलाई सामाजिक र राजनीतिक अन्यायबारे सचेत गराउन चाहन्छ। उसले गरिबी, विभेद, र अशिक्षाको अन्त्य गर्न सामूहिक चेतनाको विकास गर्न प्रयास गर्छ।
(ख) संघर्षप्रति क्रान्तिकारी दृष्टिकोण 
मास्टरले ग्रामीण क्षेत्रमा व्याप्त अन्याय र असमानताको जरो राजनीतिक प्रणालीमा रहेको देख्छ। उ स्थानीय समाजमा समानता र अधिकारको आवाज बुलन्द गर्छ। 
(ग) सामूहिकतामा विश्वास 
मास्टरको विद्रोह व्यक्तिगतभन्दा सामूहिक हो। उ गाउँलेहरूको सशक्तीकरण र उनीहरूलाई अन्यायको विरुद्ध एकजुट गराउन लागिपर्छ। 

३. पूर्णेको विद्रोह र मास्टरको विद्रोहका बीच तुलना 

फिल्मले पूर्णेको सामाजिक विद्रोह र मास्टरको राजनीतिक विद्रोहको सह-अस्तित्वलाई देखाउँदै, समाजमा परिवर्तन ल्याउन दुई स्तरमा संघर्ष आवश्यक हुन्छ भन्ने सन्देश दिन्छ। पूर्णेको विद्रोह व्यक्तिगत स्तरबाट सुरु भए पनि यसले समाजको भेदभाव र सांस्कृतिक समस्याहरूलाई उजागर गर्छ।  मास्टरको विद्रोह व्यवस्थागत परिवर्तन र सामाजिक समानताको लागि व्यापक स्तरको प्रयास हो। 

मास्टरकाे दाेहाेराे चरीत्र

दुवै पात्रहरूका विद्रोहहरूले दर्शकलाई समाजको विद्यमान समस्या र परिवर्तनको आवश्यकता बुझ्न प्रेरणा दिन्छ। तर चलचित्रले मास्टरका बारेमा थप बोल्छ । चलचित्र पूर्णबहादुरकाे सारंगी (सरंगी) मा मास्टर पात्रको भूमिका र उसको व्यवहारले उभित्रको द्वैध चरित्रलाई स्पष्ट रूपमा उजागर गर्छ। मास्टरको राजनीतिक विचारधारा गरिबी, असमानता, र अन्यायको अन्त्य गर्न समर्पित देखिए पनि उसका व्यक्तिगत क्रियाकलाप र व्यवहारले उभित्रको स्वार्थ, अहंकार, र दोहोरो मापदण्डलाई दर्शाउँछ। यस विषयलाई विस्तृत रूपमा विश्लेषण गरौँ:

१. मास्टरको राजनीतिक विचारधारा 
मास्टरलाई फिल्ममा ग्रामीण समाजका लागि न्याय, समानता, र गरिबी उन्मूलनको पक्षपाती देखाइएको छ। 
– गरिबीविरुद्धको अभियान: उसले गरिब वर्गको मुक्तिका लागि आवाज उठाउँछ। 
– राजनीतिक चेतना फैलाउने प्रयास: ग्रामीण क्षेत्रमा शिक्षाको महत्त्व, समान अधिकार, र जागरूकताको लागि काम गर्छ। 
– शोषित वर्गका पक्षधर: उ आफूलाई शोषित र उत्पीडित वर्गको हिमायतीको रूपमा प्रस्तुत गर्छ। 
तर, यी विचारधाराहरू उसको वास्तविक व्यवहारसँग मेल खाँदैनन्।

२. मास्टरको द्वैध चरित्रका प्रमुख पक्षहरू 
(क) पूर्णेलाई हेप्ने र होच्याउने व्यवहार 
– आर्थिक विभेदलाई बल पुर्‍याउने: मास्टरले पूर्णेलाई बारम्बार गरिबीको कारण होच्याउँछ, जसले उभित्रको अहंकार र गरिब वर्गप्रतिको वास्तविक सम्मानको अभावलाई उजागर गर्छ। कान्छोले स्कुलमा प्रदर्शित नाटकमा डाक्टरको भूमिका खेल्दा उसलाइ सबैले नमस्कार गर्छन् । उसले सोच्छ यदी मेरो बाउले पनि सेतो कमिज लगाए सबैले नमस्कार गर्छन् । उ राती मास्टरकोमा गएर कमिज चोरी गरी ल्याउँछ ।  तर मास्टरले थाहा पाउँछ र कान्छोलाइ पिट्नुका साथै विद्यालयबाट निस्काशन गर्ने कुरा गर्छ ।   
– अशिक्षित भएकोमा तिरस्कार: पूर्णेको अशिक्षा र परिस्थिति बुझ्ने प्रयास गर्नुको सट्टा उ पूर्णेलाई निरन्तर दोषारोपण गर्छ। 
(ख) कान्छोलाई हेप्ने प्रवृत्ति 
– भविष्यप्रति असंवेदनशीलता: कान्छोमा सम्भावना भए पनि मास्टरले उसलाई प्रेरित गर्नेभन्दा आलोचना गर्ने काम गर्छ। 
– शिक्षकको उत्तरदायित्व नबुझ्ने: मास्टर, जो शिक्षक हो, बालकलाई प्रोत्साहित गर्नुको सट्टा तिनको भविष्यप्रति अनुदार देखिन्छ। 
(ग) शब्द र कार्यबीचको अन्तर 
– मास्टरको राजनीतिक विचारधारा गरिबी र अन्यायको विरोधमा छ, तर उ आफ्नो व्यवहारमा गरिबहरूको सम्मान गर्न असफल छ। 
– उसको व्यवहारले उ केवल सैद्धान्तिक रूपमा क्रान्तिकारी हो, तर व्यवहारमा उ शक्ति र स्थिति (status) का आधारमा मानिसको वर्गीकरण गर्छ। 
(घ) स्वार्थी स्वभाव र सामाजिक प्रतिष्ठाको खोजी 
– मास्टरले आफूलाई उच्च विचारधाराको वाहक देखाउन खोज्छ, तर यो केवल आफ्नो छविलाई बनाइराख्नका लागि हो। 
– वास्तविक परिवर्तनभन्दा आफ्ना राजनीतिक उद्देश्य र प्रतिष्ठामा ध्यान केन्द्रित गर्नाले उ द्वैध चरित्रको प्रतीक बन्छ। 

३. मास्टरको द्वैध चरित्रले दर्शाउने गहिरो सन्देश 
(क) राजनीतिक नेतृत्व र वास्तविकता बीचको अन्तर 
– मास्टरजस्ता पात्रले नेतृत्व गर्न खोज्नेहरू सैद्धान्तिक रूपमा समाजको उत्थानको कुरा गरे पनि व्यवहारमा उनीहरू आफ्नै वर्गीय र व्यक्तिवादी सोचबाट निर्देशित हुन्छन्। 
– गरिबी र समानताको बारेमा बोल्ने तर गरिब वर्गलाई अपमानित गर्ने प्रवृत्तिले ग्रामीण राजनीतिक नेतृत्वको विरोधाभासलाई चित्रण गर्छ। 
(ख) सामाजिक न्यायको औपचारिकता 
– मास्टरले शोषित वर्गका पक्षमा लड्ने घोषणा गरे पनि उसको व्यवहारले न्यायको औपचारिकतालाई मात्र प्राथमिकता दिएको देखिन्छ। 
– वास्तविक सामाजिक परिवर्तन ल्याउन व्यक्तिले आचरण र व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउन आवश्यक छ भन्ने सन्देश फिल्मले दिन्छ। 
(ग) शिक्षा र नेतृत्वको असफलता 
– मास्टरले शिक्षकका रूपमा शिक्षा र नैतिकता प्रचार गर्ने आफ्नो दायित्वलाई पूरा गर्न असफल छ। 
– उ शिक्षाको साधनलाई परिवर्तनको माध्यम बनाउन असमर्थ देखिन्छ। 

४. मास्टर र पूर्णेको द्वन्द्वको प्रतीकात्मकता 
मास्टर र पूर्णेको सम्बन्धले समाजमा “शासक” वर्ग र “शोषित” वर्गको द्वन्द्वलाई प्रतिनिधित्व गर्छ। 
– मास्टर: आफ्नो विचारधाराको बलमा समाजलाई सुधार गर्ने दाबी गर्छ, तर व्यक्तिगत व्यवहारले समाजमा विद्यमान असमानतालाई बल दिन्छ। 
– पूर्णे: समाजको निम्न वर्गबाट आएको हो, जो वास्तविक संघर्ष र अन्यायको सामना गर्छ। 

यसबाट यो निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ कि मास्टरको द्वैध चरित्रले फिल्ममा गहिरो सन्देश छोड्छ । मास्टरमा सैद्धान्तिक क्रान्ति र व्यवहारिकता बीचमा खाडल छ । राजनीतिमा विचारधारा मात्र पर्याप्त छैन; त्यसलाई व्यवहारमा उतार्न जरुरी छ। शिक्षा, राजनीति, र नैतिकताको द्वन्द्व पनि यहाँ देख्न सकिन्छ । शिक्षित र राजनीतिक नेताहरूले गरिब वर्गलाई सशक्त बनाउने होइन, प्रायः उनीहरूलाई होच्याउने प्रवृत्ति देखाउँछन्। यसरी मास्टरको चरित्रले समाजमा विद्यमान उच्च-निम्न वर्गीय सोच र व्यक्तिको सच्चाइले कसरी समानताका प्रयासलाई कमजोर पार्छ भन्ने यथार्थ उजागर गर्छ।

कथाको अर्को शशक्त पात्र बाटुली हो । चलचित्र पूर्णबहादुरकाे सारंगी (सरंगी) मा यद्यपि कथाको प्रमुख केन्द्रमा छैने, तर पनि उ कथाको गतिलाई प्रभावित गर्ने एक महत्वपूर्ण र प्रतीकात्मक पात्र हो । उसका संवाद र गतिविधिहरूले फिल्मको भावनात्मक गहिराइलाई थप सशक्त बनाउँछ। बाटुली पूर्णेको जीवनमा मात्र होइन, कथाको समग्र सामाजिक चेतना र विद्रोहको चित्रणमा महत्वपूर्ण छ। 

१. बाटुलीको चरित्र परिचय 
बाटुली गाउँकी एक सामान्य महिला हो, तर उसको सोच, अभिव्यक्ति, र क्रियाकलाप उभित्रको साहस र विद्रोही चरित्रलाई प्रकट गर्छ। उ गरिबी, अशिक्षा, र सामाजिक कुरीतिहरूसँग प्रत्यक्ष रूपमा जुधिरहेकी पात्र हो।  उ बोल्न डराउँदिन र अन्यायका विरुद्ध खरो रुपमा उभिन्छे र उसमा समाजमा गहिरिएर बसेका कुरीतिहरू र असमानताहरूप्रति उसको आलोचनात्मक दृष्टिकोण छ। 
२. बाटुलीको भूमिका र विद्रोहको प्रतीकात्मकता 
बाटुलीका केही विशेष गतिविधिहरू र संवादहरूले फिल्ममा विद्रोह र सामाजिक जागरणलाई अर्थपूर्ण बनाउँछन्: 
(क) पूर्णेलाई शिक्षाको महत्त्व बुझाउनु 
बाटुलीको सचेत विद्रोहको परिणाम स्वरूप पूर्णे आफ्नो कान्छो छोरोलाई कापी र कलम थमाउँछ।  बाटुलीले शिक्षाको महत्त्वलाई प्रत्यक्ष रूपमा संवादमार्फत उजागर नगरे पनि, उसका विचार र चेतनाले पूर्णेलाई जागरूक बनाउँछ। उ पूर्णेलाई आफ्नो संघर्ष र दुःखका कारण भविष्यका लागि केही सकारात्मक पहल गर्न प्रेरित गर्छे। 
(ख) सामाजिक चेतनाको प्रतीक 
बाटुलीले आफ्नो व्यवहार र साहसी दृष्टिकोणबाट समाजको परम्परागत सोचलाई चुनौती दिन्छे।  उसको चरित्रले महिला सशक्तीकरण र ग्रामीण क्षेत्रमा महिलाहरूले सामना गरिरहेका कठिनाइहरूप्रति गहिरो ध्यानाकर्षण गराउँछ। 
(ग) सहानुभूतिशील साथी र प्रेरणा 
पूर्णेको जीवनमा बाटुली एक सहानुभूतिशील साथीको रूपमा प्रस्तुत हुन्छे। उसको उपस्थिति र छोटो भूमिका भए पनि, उसले पूर्णेलाई आफ्नो जीवनलाई नयाँ दृष्टिकोणले हेर्न उत्प्रेरित गर्छे। 
३. बाटुलीको गायब हुनुको महत्त्व 
कथाको पहिलो आधा भागमा मात्र देखा पर्ने बाटुली पछि कथामा फिजिकल रूपमा देखिँदिन। तर, उ फिल्मको भावना र पूर्णेको निर्णयमा लगातार प्रभाव छोडिरहन्छे। 
– प्रतीकात्मकता: बाटुलीको अनुपस्थिति उबाट सुरु भएको विद्रोहको निरन्तरता दर्शकले पूर्णेको कार्यमा देख्छन्। 
– कथाको मोड: उ गायब हुनाले कथा पूर्णेको व्यक्तिगत संघर्ष र सामाजिक विद्रोहको विषयमा अझै गहिरो गरी केन्द्रित हुन्छ।
४. बाटुलीको विद्रोह र सामाजिक योगदान
बाटुलीले ग्रामीण समाजमा महिलाहरूको सशक्त रूपको प्रतिनिधित्व गर्छे। उसका कार्य र विचारहरूले निम्न कुराहरूलाइ उजागर गर्छ: 
– गरिबीको चक्र तोड्ने प्रयास: बाटुलीले गरिबी र अशिक्षाको सामना गर्दै नयाँ पुस्तालाई अवसर दिनुपर्छ भन्ने सन्देश दिन्छे। 
– लैङ्गिक समानताको आवाज: ग्रामीण महिलाहरूको कमजोर भूमिकाको विरुद्ध उसले आफ्नो आत्मसम्मान कायम राखेर उदाहरण प्रस्तुत गर्छे। 
– शिक्षाको महत्त्व: कापी-कलमको प्रतीकात्मक महत्वमार्फत उसले शिक्षाले नयाँ पुस्ताको जीवन बदल्न सक्छ भन्ने बुझाइ फैलाउँछे। 

बाटुलीको भूमिका सानो भए पनि, उ पूर्णबहादुरकाे सारंगी फिल्मको महत्वपूर्ण धरोहर हो। उ ग्रामीण महिलाहरूको सचेत आवाजको प्रतीक हो। उसका विचार र कार्यहरूले कथामा विद्रोह र परिवर्तनको बीउ रोप्छ। उसका कारण पूर्णेले भविष्यप्रति नयाँ दृष्टिकोण अपनाउँछ, जसले फिल्मको सन्देशलाई अझ प्रभावकारी बनाउँछ। बाटुलीको पात्रले नेपाली ग्रामीण समाजमा महिलाहरूको भूमिकाबारे सोच्न बाध्य पार्छ, र उसको विद्रोहले सानो तर बलियो प्रभाव छोड्छ।

एउटा विपन्न बाउकाे आत्मसम्मानको खोजी

पूर्णबहादुरकाे सारंगी (सरंगी) फिल्म वास्तवमै एक विचारको लडाइँ हो, जसमा पूर्णबहादुर (पूर्णे) जस्तो दलित अभिभावकले आफ्नो आत्मसम्मानको खोजीमा गरिबी, सामाजिक अन्याय, र अपमानका विरुद्ध संघर्ष गर्छन्। फिल्मले दलित समुदायको उत्पीडन, उनीहरूको सांस्कृतिक पहिचान, र आत्मसम्मानको लडाइँलाई सशक्त रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। पूर्णबहादुरले यस कथालाई न्याय दिलाउने तरिकालाई विभिन्न दृष्टिकोणबाट विश्लेषण गर्न सकिन्छ।

१. सांस्कृतिक पहिचानको रक्षा 
पूर्णे सारंगी वादन (सारंगी बजाउने कला) मार्फत आफ्नो समुदायको सांस्कृतिक पहिचानको प्रतिनिधित्व गर्छ। 
– सारंगीलाई जीवनसँग जोड्नु: सारंगी केवल वाद्ययन्त्र होइन; यो पूर्णेको परिवारको जीवनयापनको आधार र दलितहरूको सांस्कृतिक पहिचानको प्रतीक हो। 
– अपमानलाई चुनौती: समाजले सारंगीलाई तुच्छ मान्दा पनि पूर्णे यसलाई गर्वका साथ बजाउँछ, जसले उसको आत्मसम्मान र पहिचानप्रतिको प्रतिबद्धता देखाउँछ। 
– परम्परागत कलाको सन्देश: उसले सारंगीलाई बजाएर, त्यो केवल एउटा तल्लो जातको चिज होइन, बरु समुदायको सांस्कृतिक धरोहर हो भन्ने सन्देश दिन्छ। 
२. शिक्षाको महत्त्व बुझाउनु र आत्मसम्मानको खोजी 
पूर्णे आफ्नो छोरा कान्छोको माध्यमबाट आत्मसम्मानको खोजी गर्छ। 
– कान्छोको शिक्षामा लगानी: आफू अशिक्षित भए पनि, पूर्णेले छोरा कान्छोलाई शिक्षित बनाउन कापी-कलम थमाउँछ। 
– आफ्नो जीवनको संघर्षलाई प्रेरणामा बदल्नु: गरिबी र समाजको तिरस्कारका बाबजुद, उसले छोरा शिक्षित भएर आफूभन्दा भिन्न जीवन जिउन सकोस् भन्ने सपना देख्छ। 
– शिक्षाको माध्यमबाट समानता खोज्नु: शिक्षाले छोराको जीवनमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ भन्ने विश्वासले उ आफ्नो आत्मसम्मानको पुन:स्थापनाको लागि संघर्षरत रहन्छ। 
३. सामाजिक अन्यायलाई चुनौती 
फिल्ममा पूर्णेले बारम्बार सामाजिक विभेद र अपमानलाई प्रत्यक्ष रूपमा चुनौती दिन्छ। 
– हेपाइ र अपमानलाई सहनुको सट्टा प्रतिकार: मास्टर जस्ता व्यक्तिहरूले गरिब र दलित भएकै कारण उसलाई होच्याउँदा, उसले आफ्नो स्वाभिमानलाई कायम राख्न प्रयास गर्छ। 
– जातीय विभाजनको प्रतिरोध: समाजले तल्लो जात भनेर गरेको अन्याय र विभेदको सामना गर्दै, उसले आफूलाई कमजोर साबित हुन दिँदैन। 
४. गरिबीको दुष्चक्र तोड्ने संघर्ष 
पूर्णेको आत्मसम्मानको खोज गरिबीबाट माथि उठ्ने संघर्षसँग जोडिएको छ। 
– सारंगीबाट जीविका चलाउनु: गरिबीको अवस्थामा पनि उसले आफ्नो सांस्कृतिक पहिचानलाई जीवनयापनको आधार बनाउँछ। 
– आफ्नो भविष्य निर्माणमा विश्वास: उनले आफ्नो सन्तानको माध्यमबाट समाजमा परिवर्तन ल्याउने प्रयास गर्छ। 
५. पारिवारिक जिम्मेवारी र स्वाभिमान 
पूर्णे केवल आफ्नो लागि नभई, आफ्नो परिवारको आत्मसम्मानका लागि संघर्ष गर्छ। 
– परिवारप्रतिको जिम्मेवारी: परिवारलाई जोगाउन उसले आफ्नो कला र संघर्षलाई आधार बनाउँछ। 
– सन्तानका लागि स्वाभिमानको लडाइँ: उसले छोरा कान्छोलाई शिक्षित बनाउन आफ्नो गरिमा र संघर्षलाई सन्तुलित गर्छ। 
६. समाजमा विद्दमान विरोधाभासको उजागर 
पूर्णेले समाजको द्वैध चरित्रलाई खुलस्त रूपमा प्रस्तुत गर्छ। 
– मास्टरको द्वैध चरित्रको सामना: गरिबीको मुक्तिका कुरा गर्ने मास्टर जस्ता पात्रहरूले पनि तल्लो जातका प्रति अन्यायपूर्ण व्यवहार गर्दा, पूर्णे आफ्नो प्रतिरोधमार्फत समाजको पाखण्डलाई उजागर गर्छ। 
– आत्मसम्मानको प्रतीक: आफ्नो आत्मसम्मानको खोजीमा उसले निडरताका साथ समाजको विरोधाभास र भेदभावलाई चुनौती दिन्छ। 
७. पूर्णेको संघर्ष: सन्देशमूलक प्रभाव 
पूर्णबहादुरको संघर्षले निम्न सन्देश दिन्छ: 
– समानताको लागि संघर्ष: जातीय र वर्गीय विभेदलाई तोड्न आत्मसम्मान र स्वाभिमानको लडाइँ अपरिहार्य छ। 
– शिक्षाको शक्ति: परिवर्तन र आत्मसम्मानका लागि शिक्षाको महत्त्व अपरिहार्य छ। 
– सांस्कृतिक पहिचानको संरक्षण: परम्परागत कलालाई सम्मान र संरक्षण गर्दै नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण गर्नुपर्छ। 

समग्रमा पूर्णबहादुरले फिल्ममा आफ्नो आत्मसम्मान र पहिचानका लागि गरेकाे संघर्षले दलित समुदायका मानिसहरूको वास्तविकता, पीडा, र साहसलाई दर्शाउँछ। उसले गरिबी र सामाजिक भेदभावको दुष्चक्रलाई तोड्दै आफ्नो जीवन र परिवारको भविष्यलाई परिवर्तन गर्न खोजेको कथा फिल्मको मुख्य बलियो पक्ष हो। पूर्णबहादुरकाे सारंगी केवल दलितहरूको कथा नभई, नेपाली समाजको गहिरो सामाजिक वास्तविकता, परिवर्तनको र आत्मसम्मानकाे खोजीको कथा हो।